کد مطلب:318482 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:229
نقش شاگردان آیت الله حائری در تحوّلات سیاسی، اجتماعی ایران
فصل چهارم
نقش شاگردان آیت الله حائری در تحوّلات سیاسی، اجتماعی ایران
شاگردان بزرگ آیت الله حائری
آیت الله حائری شاگردان بزرگ و مبرّزی تربیت كرد و به جهان تشیّع تحویل داد كه، در میان آنان بیش از یكصد شخصیت مسلّم الاجتهاد وجود داشت. از جمله آنها می توان به فقهایی همچون آیات عظام سیّد محمدتقی خوانساری، حجّت، صدر و امام خمینی اشاره كرد(1). و همچنین آیات عظام اراكی، گلپایگانی، مرعشی نجفی از شاگردان برجسته آیت الله حائری بودند.(2)
حضرات آیات عظام خوانساری، صدر و حجّت، پس از وفات حاج شیخ، در یك دوره بحرانی، مسئولیّت اداره حوزه علمیه قم را به عهده گرفتند. در این ایّام حوزه علمیه جوان و نوپای اسلامی در برابر تضعیف های فكری و عملی از طرف مخالفان، سخت به تقویت روحی و فكری نیازمند بود و طلّاب سرپرست از دست داده، شدیداً به سرپرستی و قیمومیّت روحی و معنوی بزرگان دلسوز خویش نیاز داشتند.(3) این سه بزرگوار تا زمان آمدن آیت الله بروجردی به قم، حوزه علمیه را اداره كردند.(4) نقش فقهای ثلاثه از این لحاظ اهمیّت دارد كه پرچم آیت الله حائری را برافراشته نگه داشتند و به دست آیت الله بروجردی دادند یعنی بعد از وفات حاج شیخ در آن دورانِ بحرانی و طاقت فرسا مسئولیت اداره حوزه علمیه را به عهده گرفتند و از نابودی و اضمحلال آن جلوگیری كردند و به طلّاب و روحانیّون روحیّه و امید دادند تا این كه آیت الله بروجردی به قم آمد و این سه بزرگوار، مسئولیت اداره حوزه علمیه قم را به ایشان محوّل كردند. در واقع فقهای سه گانه حلقه واسطه ای بین آیت الله حائری و آیت الله بروجردی بودند.
آیات عظام اراكی، گلپایگانی و مرعشی نجفی نیز از همشاگردان و دوستان امام خمینی بودند و امام خمینی را خوب می شناختند، این بزرگواران در نهضت امام خمینی همواره یار و یاور امام بودند و همكاری این سه بزرگوار با امام تأثیر بسزایی در پیروزی انقلاب اسلامی ایران داشت.
اینك به شرح حال اجمالی آیات عظام گلپایگانی، اراكی و امام خمینی و نقش این سه بزرگوار در تحولات سیاسی - اجتماعی ایران می پردازیم:
الف - آیت الله گلپایگانی
آیت الله حاج سیّد محمّد رضا گلپایگانی، فرزند حجةالاسلام والمسلمین آقا سیّد محمدباقر گلپایگانی، در 8 ذی القعده سال 1316ه .ق در قریه «گوگد» از توابع گلپایگان متولّد شدند.
ایشان در 9 سالگی پدر خود را از دست داد و تحت تكفّل و سرپرستی مادرش بانو سیّده هاجر قرار گرفت و به تحصیل علوم متداوله، به خصوص علوم دینی پرداخت. پس از طی تحصیلات مقدّماتی و تكمیل مقداری از سطوح، پیش علمای بزرگ آن دیار، در اوایل 1336 ه .ق به حوزه علمیه اراك وارد شد. بعد از تكمیل سطوح در 1337 ه .ق در درسهای فقه و اصول آیت الله حائری شركت كرد. در سال 1340 ه .ق به دنبال دریافت دعوت نامه آیت الله حائری به قم مهاجرت كرد. پس از استقرار در قم، ضمن شركت در دروس فقه و اصول حاج شیخ به تدریس سطوح مشغول شد. ایشان تا سال 1355 ه.ق كه آیت الله حائری فوت نمودند، یكی از یاران و شاگردان و اصحاب پایدار جلسه درس و بحث معظّمٌ له بودند.(5)
آیت الله گلپایگانی، بعد از ارتحال آیت الله حائری، تدریس خارج فقه و اصول را آغاز نمود و حوزه درسی او یكی از حوزه های مهمّ محسوب می شد.(6)
برخی از اساتید ویعبارتند از:
1- حجةالاسلام والمسلمین حاج سیّد محمدباقر گلپایگانی، پدر بزرگوارشان كه دروس ادبی را پیش ایشان تلمّذ می كرده اند. 2- حجةالاسلام والمسلمین آقای سیّد محمدحسن خوانساری كه دروس سطح را در خوانسار از محضر ایشان فرا می گرفتند. 3- آیت الله حائری كه شاخص ترین و مؤثرترین استاد ایشان بودند كه مدّتی طولانی در اراك و قم از محضر ایشان كسب فیض كرده اند. 4- آیت الله محمدتقی گوگدی كه بخشی از درسهای ادبی و فقهی را پیش ایشان آموخته اند. 5- آیت الله نائینی كه هنگام مهاجرت وی به ایران، به صورت موقت به دستور استادش آیت الله حائری در درس ایشان حاضر می شدند. 6- آیت الله حاج آقا ضیاء عراقی كه قسمتی از درسهای فقه را در محضر ایشان تلمّذ كرده اند. 7- آیت الله حاج سیّد ابوالحسن اصفهانی كه قسمتی از خارج فقه را در نجف نزد ایشان فرا گرفته اند.(7)
تألیفات
آیت الله گلپایگانی علاوه بر تربیت صدها عالم و مجتهد بزرگ، ازتألیف و تصنیف هم، غفلت نكرده است. برخی از آثار قلمی آن مرجع بزرگ عبارتند از: 1- حاشیه بر «عروةالوثقی» 2- حاشیه بر «وسیلة النّجاة» 3- رساله صلاةالجمعه 4- رساله در محرمات بالنّسب 5- مسائل حج 6- افاضةالعوائد (تعلیقات بر دررالاصول آیت الله حائری) 7- رساله در عدم تحریف قرآن 8- كتاب الطهارة 9- كتاب الحج 10- كتاب الحدود.(8)
ایجاد مؤسسات عام المنفعه
ایشان علاوه بر تدریس، تألیف و پاسخ به استفتائات گوناگون و...با روشن بینی و آینده نگری به احداث ابنیه عام المنفعه پرداخته اند كه برخی از آنها عبارتند از: 1- دارالقرآن كریم 2- بیمارستان 3- كتابخانه 4- مسجد 5- بعثه حج 6- مدارس علمیّه 7- مجمع جهانی اسلامی لندن 8- مركز معجم المسائل الفقهیّة.(9)
مبارزات سیاسی آیت الله گلپایگانی
اوّلین مرحله مبارزه دسته جمعی مراجع عالیقدر اسلام با رژیم پهلوی در جریان لایحه «انجمنهای ایالتی و ولایتی» بروز و ظهور پیدا كرد كه در سال 1341 ه.ش اتفاق افتاد. از این پس بود كه آیت الله گلپایگانی همگام با دیگر مراجع و امام وارد صحنه مبارزه با رژیم ستمشاهی شدند.(10)
آیت الله گلپایگانی، بعد از شروع نهضت اسلامی مردم ایران در 1341 ه.ش با كمال صلابت و رشادت، در مقابل دستگاه جبّار حكومت پهلوی ایستادگی كرد. این مرجع شجاع جهان تشیّع همواره درگفتارها و نوشتارهای خویش به تخطئه حكومت پهلوی پرداخته و به دفاع از كیان اسلام و مسلمین مشغول بود.(11)
اگر اعلامیه ها، بیانیه ها، پیام ها و تلگرافهای آیت الله گلپایگانی را كه از آغاز نهضت اسلامی تا پیروزی آن و پس از آن تا آخرین لحظه های حیاتش را در مجموعه ای گردآوری كنیم، كتابی قطور خواهد بود.(12)
برخی از اقدامات آیت الله گلپایگانی در مقابل رژیم طاغوت عبارتند از: 1- سرباز زدن از ملاقات با شاه و نخست وزیران و فرستادگان دربار 2- تحریم برنامه اوقاف و اعلامیه علیه معاملات و همكاری با سازمان اوقاف 3- قطع شهریه كسانی كه با اوقاف همكاری می كردند و تحریم امامت جماعت و گوش دادن به سخنرانی آنها 4- حرام شمردن خرید و فروش و مصرف و توزیع گوشتهای وارداتی از خارج و عدم قبول وجوهات فروشندگان آنها 5- اعتراض شدید و پیام كوبنده، علیه تغییر تاریخ هجری به تاریخ شاهنشاهی6- مخالفت صریح با حزب رستاخیز و تحریم شركت مسلمانها در آن 7- مخالفت قاطع با طرح امتحان دولت از طلبه ها و انكار صلاحیّت آنها برای این كار كه موجب عقب نشینی دولت وقت و مصون ماندن حوزه از این طرح گردید. 8- اعتراض شدید علیه گسترش بی بندوباری و فساد و فحشا و رواج منكرات و ارسال نامه به شاه پهلوی و دادن تذكّر نسبت به عواقب وخیم آن 9- اعتراض و مخالفت بسیار شدید، علیه سینما در قم و تعطیل كردن درس و نماز جماعت خود به مدّت یك هفته 10- مخالفت و اعتراض علیه تاج گذاری محمدرضاشاه پهلوی و انتخاب ولیعهد 11- پیام در جهت تجلیل از مقام شهید سعیدی و اعلام ختم برای ایشان در مسجد امام 12- تجلیل از مقام حاج آقا مصطفی خمینی و تشكیل دو مجلس ترحیم در مسجد اعظم و شكستن سدّ رعب و ممنوعیّت برپایی مجالس بزرگداشت و مطرح شدن نام امام خمینی در آن مراسم 13- پیجویی حال تبعید شدگان و سركشی به خانواده آنها 14- حمایت از مقام و موقعیّت امام خمینی و به خصوص در مقابل اهانت روزنامه اطلاعات به امام راحل و تأكید بر مقاومت روحانیّت و پیگیری اعتراضها و راهپیماییها و صدور اعلامیه های روشنگرانه و كوبنده، در لحظات حسّاس و دلجویی و تأیید علمای مبارز شهرستانها.
این اقدامات ایشان موجب شد كه مزدوران طاغوت برای لطمه زدن به شخصیّت ایشان از هیچ عملی فروگذار نكنند و روز سوم فروردین 1342 ه .ش و 19 اردیبهشت 1357 ه .ش در مدرسه فیضیه به ایشان حمله نمودند و قصد ضرب و جرح آن مرجع عالیقدر را داشتند، كه لطف حضرت حق و پایمردی و جان فشانیهای اطرافیان موجب حفظ جان ایشان گردید.(13)
تقویت نظام جمهوری اسلامی
معظم له پس از پیروزی انقلاب اسلامی از هر گونه حمایت و جهت دهی و راهنمایی دریغ نكردند و در این راستا اقداماتی را به شرح ذیل انجام داد:
1- همواره در جهت تأیید مواضع امام خمینی و حفظ و تقویت موقعیت ایشان گام برداشته و ایشان را به عنوان رهبر نظام اسلامی تثبیت می كردند و مكرّراً مردم را به پیروی از دستورات ایشان فرا می خواندند و تمام اقدامات ایشان را تصویب می نمودند. 2- با پیروزی انقلاب، موضوعات بحث خویش را تغییر داده و مباحث بیع را نیمه تمام گذاشته و به بحث پیرامون قضا، حدود و شهادات پرداختند. 3- اشخاص صالح و شایسته را به شركت در پستهای كشور از قبیل: امامت جمعه، نمایندگی مجلس، قضاوت، شورای نگهبان، توصیه كرده و از آنها می خواستند كه تصدّی این گونه امور را بر عهده گیرند. 4- شركت در انتخابات گوناگون 5- فراخواندن مردم به عدم تخطّی از مقررات نظام 6- كمك همه جانبه به رزمندگان اسلام.(14)
ارتحال
سرانجام این عالم خدوم و بزرگوار اسلام، پس از عمری تلاش و كوشش در جهت اعتلای كلمةالله، در عصر پنج شنبه 24 جمادی الثانی 1414 ه.ق مطابق با (18 آذرماه سال 1372 ه.ش) در بیمارستان قلب تهران به دیار باقی شتافت و جهان تشیّع را غرق در ماتم و عزا ساخت.
پیكر پاك این فقیه بزرگوار پس از انتقال به قم و برپایی مراسم باشكوه تشییع و اقامه نماز در مسجد بالاسر (حرم حضرت معصومه علیها السلام) در كنار مرقد استادش آیت الله حائری به خاك سپرده شد.(15)
آری، این شاگرد و دست پرورده آیت الله حائری، پس از عمری تعلیم و تعلّم و تزكیه و تألیف و مبارزات سیاسی و ایستادگی در مقابل بدعتها و كژیها، از دنیا رفت، امّا راه مبارزه و جهاد و به خصوص جهاد و اجتهاد فرهنگی را به شیعیان آموخت و نشان داد كه چگونه باید با طاغوتهای زمانه مبارزه كرد. ایشان كه در حدود 20 سال در كلاس درس آیت الله حائری، مشتاقانه شركت كرده بود، علاوه بر آموختن فقه و اصول، صبر و بردباری و متانت را نیز از حاج شیخ فرا گرفته بود. او كه بیش از همه از آیت الله حائری متأثّر بود، از استادش به خوبی آموخته بود كه چگونه باید در مقابل ستمگران زمان موضع گرفت و چطور باید از مذهب تشیّع دفاع كرد. او پایداری و مقاومت را از حاج شیخ آموخته بود و آموخته بود كه نباید در مقابل حكومت پهلوی سستی به خرج داد و نباید سنگر حوزه را ترك كرد. او نیز مثل حاج شیخ در مقابل امتحان گرفتن حكومت پهلوی از طلّاب مقاومت می كرد.
آیت الله گلپایگانی در بین مراجع پس از امام، بیشترین نقش را در پیروزی انقلاب اسلامی ایران داشت و بزرگترین یاور امام خمینی بود و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز یكی از حامیان قوی و محكم نظام و انقلاب بود و حمایتهای ایشان تأثیر به سزایی در پیشرفت امور داشت.
آیت الله محمدعلی اراكی
تولّد ایشان در سال 1273 ه .ش (24 جمادی الثانی1312 ه.ق) در شهر اراك دیده به جهان گشود.(16)
وی بعد از یادگیری خواندن و نوشتن، در نوجوانی وارد حوزه علمیه اراك گردید و در كلاس درس سیّد جعفر شیثی حاضر شد و مقدّمات علوم اسلامی را آموخت. درس های سطح را نزد آیت الله سیّدمحمّدتقی خوانساری فرا گرفت. او همزمان با تحصیل دوره سطح در حلقه درس شیخ محمدباقر اراكی معروف به سلطان آبادی حضور یافت و شرح منظومه ملاّ هادی سبزواری را نزد ایشان تلمّذ كرد(17) همچینن ایشان، مدّتی را در اراك نزد آیت الله سیّد نورالدین اراكی به تحصیل پرداخت.(18)
در سفر دوم آیت الله حائری به اراك، آیت الله اراكی با اشتیاق فراوان در حلقه درس وی شركت كردند. از همان اوّل به خاطر نبوغ و كوشش زیادی كه در درس داشتند، مورد توجّه و عنایت آیت الله حائری قرار گرفتند. حاج شیخ به دست خود بر سر ایشان عمّامه گذاشته و یكی از بستگان خویش را به ایشان تزویج كردند. آیت الله حائری علاقه و محبت بسیاری به این بزرگوار داشتند.(19)
آیت الله اراكی در مدّت بیش از سی سال، مباحث نكاح، مكاسب محرّمه، بیع، خیارات (دو دوره)، طهارت و حج در فقه و 3 دوره كامل اصول را تدریس نمودند. محل تدریس معظّمٌ له مدرس زیر كتابخانه فیضیه بود و صبح ها خارج فقه و عصرها خارج اصول تدریس می كردند.(20)
معظم له علاوه بر تربیت صدها عالم و دانشمند بزرگ اسلامی از امور تألیف نیز غفلت نكرده اند. فهرست تألیفات ایشان به شرح ذیل می باشد: 1- تقریرات درس آیت الله شیخ محمد سلطان العلماءاراكی 2- تقریرات بحث فقه آیت الله حائری 3- تقریرات درس اصول آیت الله حائری 4- تقریر بحث فقه آیت الله خوانساری 5- حاشیه بر عروةالوثقی 6 - شرح مفصّل عروة (باب طهارت) 7- توضیح المسائل 8 - مناسك حج9- رساله استفتائات 10- مقدّمه بر تفسیر القرآن و العقل آیت الله سیّد نورالدّین اراكی 11- كتاب النكاح و الطلاق 12- حاشیه بر درر الاصول آیت الله حائری.(21)
اقامه نماز جمعه
آیت الله اراكی، قبل از انقلاب نمازجمعه را در قم اقامه می كرد. ایشان همانند یك جلسه درس، برای نماز جمعه و خطبه های آن مطالعه می كردند. امامت ایشان بر نماز جمعه تا بعد از انقلاب كه امام خمینی به قم آمدند، ادامه داشت و روزی آیت الله اراكی از امام خمینی خواست كه ایشان اقامه جمعه كنند ولی امام به ایشان فرمود: شما نماز جمعه را باید اقامه كنید. لذا مدّتی نماز جمعه را با شكوه تمام اقامه كردند.(22)
از آن جا كه نماز جمعه از جایگاه مهمّی برخوردار می باشد و در آن هم مسائل مذهبی و دینی مطرح می شود و هم به مسائل و مشكلات سیاسی - اجتماعی پرداخته می شود، لذا آثار و بركات فوق العاده ای در اتّحاد و یكپارچگی و روشنگری امّت اسلامی برجای می گذارد.
اقامه نماز جماعت
آیت الله اراكی سالهای متمادی (قریب به 35 سال) در محراب نماز جماعت، مقتدای مؤمنان و شیفتگان حضرت حق بود. ابتدا در كنار مرقد آیت الله حائری (حرم حضرت معصومه علیها السلام) به اقامه نماز جماعت می پرداختند و پس از آن در بقعه شاه عباسی (مسجد امام خمینی واقع در حرم حضرت معصومه علیها السلام) نماز ظهر و عصر اقامه می نمودند و نماز مغرب و عشاء را در فیضیه برگزار می فرمودند.(23)
مواضع سیاسی آیت الله اراكی
ایشان به علمای مجاهد عشق می ورزیدند و احترام زیادی برای آنها قائل بودند و تجلیلشان از حضرات آیات سیّد نورالدّین اراكی و سیّد محمّدتقی خوانساری بر همین اساس بود. معظّم له بارها به اتّفاق آیت الله خوانساری، پیشنهاد قیام و مبارزه علیه طاغوت را با آیت الله بروجردی در میان گذارده بودند و همچنین نسبت به فدائیان اسلام به رهبری شهید نوّاب صفوی، نظر مساعد داشتند زیرا آیت الله خوانساری نیز از آن ها حمایت می كردند.
این فقیه روشن ضمیر، از ابتدای نهضت امام خمینی در 1341 ه.ش همواره از ایشان حمایت می كردند و این پشتیبانی و حمایت تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران ادامه داشت و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز، همیشه از نظام اسلامی پشتیبانی و حمایت می كردند.(24)
تأیید و تقویت رهبری، بعد از ارتحال امام
در موقعیت حسّاس پس از رحلت امام خمینی، ایشان با هوشیاری كامل و با تمام وجود به دفاع از نظام اسلامی پرداختند و در ضمنِپیامی، رهبری آیت الله خامنه ای را تأیید و پشتیبانی خود را از معظم له اعلام كردند.(25)
بدیهی است كه پشتیبانی و حمایت شخصیّتی چون آیت الله اراكی از رهبر انقلاب، نقش به سزایی در خنثی كردن توطئه های دشمنان دیرین اسلام و انقلاب ایفاء كرد و موجب امیدواری دوستان انقلاب و یأس و ناامیدی دشمان انقلاب گشت. این فقیه فرزانه و زمان شناس كه خود را وقف اسلام كرده بود، به خوبی می دانست كه در آن برهه از تاریخ، انقلاب احتیاج به حمایت و پشتیبانی بیشتری دارد، لذا با احساس تكلیف، قدم پیش نهاد و رسالت تاریخی خود را به خوبی ایفاء نمود و نام خود را در تاریخ انقلاب برای همیشه جاودانه ساخت.
مرجعیت آیت الله اراكی
پس از وفات امام خمینی، مقلّدان ایشان به آیت الله اراكی مراجعه كردند و پیرامون باقی ماندن بر تقلید امام، كسب تكلیف نمودند.چون فتوای آیت الله اراكی جواز بقاء بر تقلید میّت بود، لذا مقلّدانامام، توانستند با رجوع به ایشان، در تقلید امام باقی بمانند. مقاممعظّم رهبری نیز پس از فوت آیت الله گلپایگانی، پیام تسلیتیخطاب به ایشان صادر نمودند و بدین وسیله مردم را متوجّه آیت الله اراكی كردند.(26)
قبول مرجعیّت توسط آیت الله اراكی در اواخر عمر نشان گر این واقعیت بود كه ایشان در این برهه از زمان، خود را مكلّف به قبول مرجعیّت دانستند و لذا با قبول مرجعیّت، دین خود را نسبت به اسلام و مسلمین اداء كردند و پشتیبانی ایشان به عنوان یك مرجع بزرگ از نظام و رهبری بسیار حائز اهمیت بود.
ارتحال آیت الله اراكی
سرانجام این فقیه عالیقدر جهان تشیّع، روز سه شنبه 25 جمادی الثانی 1415 ه.ق مطابق با نهم آذر 1373 ه.ش در یكی از بیمارستانهای تهران رحلت كرد و جهان تشیّع را به سوگ نشاند. پیكر پاك آن عبدخدا و مطیع اهل بیت علیهم السلام پس از تشییع بسیار با شكوه در تهران به قم منتقل شد و در قم نیز پس از تشییع باشكوه و اقامه نماز میّت به وسیله آیت الله بهجت، در مسجد بالا سر حضرت معصومه علیها السلام در جوار استادش آیت الله حائری به خاك سپرده شد.(27)
آیت الله اراكی، آخرین مرجع تقلید از شاگردان آیت الله حائری بود كه نام و یاد او تداعی گر نام و یاد استادش حاج شیخ می باشد. ایشان بیش از 20 سال از محضر آیت الله حائری استفاده كرده بودند و حاج شیخ بیشترین نقش را در تربیت وی داشت و علی القاعده معظّم له باید بیشتر، از حاج شیخ متأثّر باشد كه یقیناً همینگونه است و اهمیت دادن ایشان به كارهای فرهنگی و جدّیت ایشان در امر تدریس، تألیف، پرورش شاگرد و ایستادگی در مقابل ناملایمات زمانه، همه حاكی از این امر است كه او نیز مثل حاج شیخ، محكم و استوار بود و ارزش امور فرهنگی را به خوبی می دانست.
از طرف دیگر آیت الله اراكی همیشه از علمای مجاهد، پشتیبانی و حمایت می كردند و حمایت او از نهضت امام نیز در همین راستا صورت گرفت؛ حمایت و پشتیبانی ایشان از رهبری آیت الله خامنه ای هم بر این مبنا بود كه ایشان را مجاهد فی سبیل الله می دانستو نیز او دوران سیاه رضاخان و بعد پسرش محمدرضا را دیده بود و خود شاهد بود كه رضاخان چقدر بر حوزه علمیه قم و روحانیّت سخت می گیرد، لذا قدر حكومت اسلامی را بیشتر درك می كرد و به اهمیت و ارزش این حكومت واقف بود. بنابراین خود را مكلّف به حمایت و پشتیبانی از امام خمینی و سپس آیت الله خامنه ای می دانست و تا آخر عمر پر بركتش در این راه، قدم برداشت.
نقش شاگردان آیت الله حائری در تحوّلات سیاسی، اجتماعی ایران
شاگردان بزرگ آیت الله حائری
آیت الله حائری شاگردان بزرگ و مبرّزی تربیت كرد و به جهان تشیّع تحویل داد كه، در میان آنان بیش از یكصد شخصیت مسلّم الاجتهاد وجود داشت. از جمله آنها می توان به فقهایی همچون آیات عظام سیّد محمدتقی خوانساری، حجّت، صدر و امام خمینی اشاره كرد(1). و همچنین آیات عظام اراكی، گلپایگانی، مرعشی نجفی از شاگردان برجسته آیت الله حائری بودند.(2)
حضرات آیات عظام خوانساری، صدر و حجّت، پس از وفات حاج شیخ، در یك دوره بحرانی، مسئولیّت اداره حوزه علمیه قم را به عهده گرفتند. در این ایّام حوزه علمیه جوان و نوپای اسلامی در برابر تضعیف های فكری و عملی از طرف مخالفان، سخت به تقویت روحی و فكری نیازمند بود و طلّاب سرپرست از دست داده، شدیداً به سرپرستی و قیمومیّت روحی و معنوی بزرگان دلسوز خویش نیاز داشتند.(3) این سه بزرگوار تا زمان آمدن آیت الله بروجردی به قم، حوزه علمیه را اداره كردند.(4) نقش فقهای ثلاثه از این لحاظ اهمیّت دارد كه پرچم آیت الله حائری را برافراشته نگه داشتند و به دست آیت الله بروجردی دادند یعنی بعد از وفات حاج شیخ در آن دورانِ بحرانی و طاقت فرسا مسئولیت اداره حوزه علمیه را به عهده گرفتند و از نابودی و اضمحلال آن جلوگیری كردند و به طلّاب و روحانیّون روحیّه و امید دادند تا این كه آیت الله بروجردی به قم آمد و این سه بزرگوار، مسئولیت اداره حوزه علمیه قم را به ایشان محوّل كردند. در واقع فقهای سه گانه حلقه واسطه ای بین آیت الله حائری و آیت الله بروجردی بودند.
آیات عظام اراكی، گلپایگانی و مرعشی نجفی نیز از همشاگردان و دوستان امام خمینی بودند و امام خمینی را خوب می شناختند، این بزرگواران در نهضت امام خمینی همواره یار و یاور امام بودند و همكاری این سه بزرگوار با امام تأثیر بسزایی در پیروزی انقلاب اسلامی ایران داشت.
اینك به شرح حال اجمالی آیات عظام گلپایگانی، اراكی و امام خمینی و نقش این سه بزرگوار در تحولات سیاسی - اجتماعی ایران می پردازیم:
الف - آیت الله گلپایگانی
آیت الله حاج سیّد محمّد رضا گلپایگانی، فرزند حجةالاسلام والمسلمین آقا سیّد محمدباقر گلپایگانی، در 8 ذی القعده سال 1316ه .ق در قریه «گوگد» از توابع گلپایگان متولّد شدند.
ایشان در 9 سالگی پدر خود را از دست داد و تحت تكفّل و سرپرستی مادرش بانو سیّده هاجر قرار گرفت و به تحصیل علوم متداوله، به خصوص علوم دینی پرداخت. پس از طی تحصیلات مقدّماتی و تكمیل مقداری از سطوح، پیش علمای بزرگ آن دیار، در اوایل 1336 ه .ق به حوزه علمیه اراك وارد شد. بعد از تكمیل سطوح در 1337 ه .ق در درسهای فقه و اصول آیت الله حائری شركت كرد. در سال 1340 ه .ق به دنبال دریافت دعوت نامه آیت الله حائری به قم مهاجرت كرد. پس از استقرار در قم، ضمن شركت در دروس فقه و اصول حاج شیخ به تدریس سطوح مشغول شد. ایشان تا سال 1355 ه.ق كه آیت الله حائری فوت نمودند، یكی از یاران و شاگردان و اصحاب پایدار جلسه درس و بحث معظّمٌ له بودند.(5)
آیت الله گلپایگانی، بعد از ارتحال آیت الله حائری، تدریس خارج فقه و اصول را آغاز نمود و حوزه درسی او یكی از حوزه های مهمّ محسوب می شد.(6)
برخی از اساتید ویعبارتند از:
1- حجةالاسلام والمسلمین حاج سیّد محمدباقر گلپایگانی، پدر بزرگوارشان كه دروس ادبی را پیش ایشان تلمّذ می كرده اند. 2- حجةالاسلام والمسلمین آقای سیّد محمدحسن خوانساری كه دروس سطح را در خوانسار از محضر ایشان فرا می گرفتند. 3- آیت الله حائری كه شاخص ترین و مؤثرترین استاد ایشان بودند كه مدّتی طولانی در اراك و قم از محضر ایشان كسب فیض كرده اند. 4- آیت الله محمدتقی گوگدی كه بخشی از درسهای ادبی و فقهی را پیش ایشان آموخته اند. 5- آیت الله نائینی كه هنگام مهاجرت وی به ایران، به صورت موقت به دستور استادش آیت الله حائری در درس ایشان حاضر می شدند. 6- آیت الله حاج آقا ضیاء عراقی كه قسمتی از درسهای فقه را در محضر ایشان تلمّذ كرده اند. 7- آیت الله حاج سیّد ابوالحسن اصفهانی كه قسمتی از خارج فقه را در نجف نزد ایشان فرا گرفته اند.(7)
تألیفات
آیت الله گلپایگانی علاوه بر تربیت صدها عالم و مجتهد بزرگ، ازتألیف و تصنیف هم، غفلت نكرده است. برخی از آثار قلمی آن مرجع بزرگ عبارتند از: 1- حاشیه بر «عروةالوثقی» 2- حاشیه بر «وسیلة النّجاة» 3- رساله صلاةالجمعه 4- رساله در محرمات بالنّسب 5- مسائل حج 6- افاضةالعوائد (تعلیقات بر دررالاصول آیت الله حائری) 7- رساله در عدم تحریف قرآن 8- كتاب الطهارة 9- كتاب الحج 10- كتاب الحدود.(8)
ایجاد مؤسسات عام المنفعه
ایشان علاوه بر تدریس، تألیف و پاسخ به استفتائات گوناگون و...با روشن بینی و آینده نگری به احداث ابنیه عام المنفعه پرداخته اند كه برخی از آنها عبارتند از: 1- دارالقرآن كریم 2- بیمارستان 3- كتابخانه 4- مسجد 5- بعثه حج 6- مدارس علمیّه 7- مجمع جهانی اسلامی لندن 8- مركز معجم المسائل الفقهیّة.(9)
مبارزات سیاسی آیت الله گلپایگانی
اوّلین مرحله مبارزه دسته جمعی مراجع عالیقدر اسلام با رژیم پهلوی در جریان لایحه «انجمنهای ایالتی و ولایتی» بروز و ظهور پیدا كرد كه در سال 1341 ه.ش اتفاق افتاد. از این پس بود كه آیت الله گلپایگانی همگام با دیگر مراجع و امام وارد صحنه مبارزه با رژیم ستمشاهی شدند.(10)
آیت الله گلپایگانی، بعد از شروع نهضت اسلامی مردم ایران در 1341 ه.ش با كمال صلابت و رشادت، در مقابل دستگاه جبّار حكومت پهلوی ایستادگی كرد. این مرجع شجاع جهان تشیّع همواره درگفتارها و نوشتارهای خویش به تخطئه حكومت پهلوی پرداخته و به دفاع از كیان اسلام و مسلمین مشغول بود.(11)
اگر اعلامیه ها، بیانیه ها، پیام ها و تلگرافهای آیت الله گلپایگانی را كه از آغاز نهضت اسلامی تا پیروزی آن و پس از آن تا آخرین لحظه های حیاتش را در مجموعه ای گردآوری كنیم، كتابی قطور خواهد بود.(12)
برخی از اقدامات آیت الله گلپایگانی در مقابل رژیم طاغوت عبارتند از: 1- سرباز زدن از ملاقات با شاه و نخست وزیران و فرستادگان دربار 2- تحریم برنامه اوقاف و اعلامیه علیه معاملات و همكاری با سازمان اوقاف 3- قطع شهریه كسانی كه با اوقاف همكاری می كردند و تحریم امامت جماعت و گوش دادن به سخنرانی آنها 4- حرام شمردن خرید و فروش و مصرف و توزیع گوشتهای وارداتی از خارج و عدم قبول وجوهات فروشندگان آنها 5- اعتراض شدید و پیام كوبنده، علیه تغییر تاریخ هجری به تاریخ شاهنشاهی6- مخالفت صریح با حزب رستاخیز و تحریم شركت مسلمانها در آن 7- مخالفت قاطع با طرح امتحان دولت از طلبه ها و انكار صلاحیّت آنها برای این كار كه موجب عقب نشینی دولت وقت و مصون ماندن حوزه از این طرح گردید. 8- اعتراض شدید علیه گسترش بی بندوباری و فساد و فحشا و رواج منكرات و ارسال نامه به شاه پهلوی و دادن تذكّر نسبت به عواقب وخیم آن 9- اعتراض و مخالفت بسیار شدید، علیه سینما در قم و تعطیل كردن درس و نماز جماعت خود به مدّت یك هفته 10- مخالفت و اعتراض علیه تاج گذاری محمدرضاشاه پهلوی و انتخاب ولیعهد 11- پیام در جهت تجلیل از مقام شهید سعیدی و اعلام ختم برای ایشان در مسجد امام 12- تجلیل از مقام حاج آقا مصطفی خمینی و تشكیل دو مجلس ترحیم در مسجد اعظم و شكستن سدّ رعب و ممنوعیّت برپایی مجالس بزرگداشت و مطرح شدن نام امام خمینی در آن مراسم 13- پیجویی حال تبعید شدگان و سركشی به خانواده آنها 14- حمایت از مقام و موقعیّت امام خمینی و به خصوص در مقابل اهانت روزنامه اطلاعات به امام راحل و تأكید بر مقاومت روحانیّت و پیگیری اعتراضها و راهپیماییها و صدور اعلامیه های روشنگرانه و كوبنده، در لحظات حسّاس و دلجویی و تأیید علمای مبارز شهرستانها.
این اقدامات ایشان موجب شد كه مزدوران طاغوت برای لطمه زدن به شخصیّت ایشان از هیچ عملی فروگذار نكنند و روز سوم فروردین 1342 ه .ش و 19 اردیبهشت 1357 ه .ش در مدرسه فیضیه به ایشان حمله نمودند و قصد ضرب و جرح آن مرجع عالیقدر را داشتند، كه لطف حضرت حق و پایمردی و جان فشانیهای اطرافیان موجب حفظ جان ایشان گردید.(13)
تقویت نظام جمهوری اسلامی
معظم له پس از پیروزی انقلاب اسلامی از هر گونه حمایت و جهت دهی و راهنمایی دریغ نكردند و در این راستا اقداماتی را به شرح ذیل انجام داد:
1- همواره در جهت تأیید مواضع امام خمینی و حفظ و تقویت موقعیت ایشان گام برداشته و ایشان را به عنوان رهبر نظام اسلامی تثبیت می كردند و مكرّراً مردم را به پیروی از دستورات ایشان فرا می خواندند و تمام اقدامات ایشان را تصویب می نمودند. 2- با پیروزی انقلاب، موضوعات بحث خویش را تغییر داده و مباحث بیع را نیمه تمام گذاشته و به بحث پیرامون قضا، حدود و شهادات پرداختند. 3- اشخاص صالح و شایسته را به شركت در پستهای كشور از قبیل: امامت جمعه، نمایندگی مجلس، قضاوت، شورای نگهبان، توصیه كرده و از آنها می خواستند كه تصدّی این گونه امور را بر عهده گیرند. 4- شركت در انتخابات گوناگون 5- فراخواندن مردم به عدم تخطّی از مقررات نظام 6- كمك همه جانبه به رزمندگان اسلام.(14)
ارتحال
سرانجام این عالم خدوم و بزرگوار اسلام، پس از عمری تلاش و كوشش در جهت اعتلای كلمةالله، در عصر پنج شنبه 24 جمادی الثانی 1414 ه.ق مطابق با (18 آذرماه سال 1372 ه.ش) در بیمارستان قلب تهران به دیار باقی شتافت و جهان تشیّع را غرق در ماتم و عزا ساخت.
پیكر پاك این فقیه بزرگوار پس از انتقال به قم و برپایی مراسم باشكوه تشییع و اقامه نماز در مسجد بالاسر (حرم حضرت معصومه علیها السلام) در كنار مرقد استادش آیت الله حائری به خاك سپرده شد.(15)
آری، این شاگرد و دست پرورده آیت الله حائری، پس از عمری تعلیم و تعلّم و تزكیه و تألیف و مبارزات سیاسی و ایستادگی در مقابل بدعتها و كژیها، از دنیا رفت، امّا راه مبارزه و جهاد و به خصوص جهاد و اجتهاد فرهنگی را به شیعیان آموخت و نشان داد كه چگونه باید با طاغوتهای زمانه مبارزه كرد. ایشان كه در حدود 20 سال در كلاس درس آیت الله حائری، مشتاقانه شركت كرده بود، علاوه بر آموختن فقه و اصول، صبر و بردباری و متانت را نیز از حاج شیخ فرا گرفته بود. او كه بیش از همه از آیت الله حائری متأثّر بود، از استادش به خوبی آموخته بود كه چگونه باید در مقابل ستمگران زمان موضع گرفت و چطور باید از مذهب تشیّع دفاع كرد. او پایداری و مقاومت را از حاج شیخ آموخته بود و آموخته بود كه نباید در مقابل حكومت پهلوی سستی به خرج داد و نباید سنگر حوزه را ترك كرد. او نیز مثل حاج شیخ در مقابل امتحان گرفتن حكومت پهلوی از طلّاب مقاومت می كرد.
آیت الله گلپایگانی در بین مراجع پس از امام، بیشترین نقش را در پیروزی انقلاب اسلامی ایران داشت و بزرگترین یاور امام خمینی بود و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز یكی از حامیان قوی و محكم نظام و انقلاب بود و حمایتهای ایشان تأثیر به سزایی در پیشرفت امور داشت.
آیت الله محمدعلی اراكی
تولّد ایشان در سال 1273 ه .ش (24 جمادی الثانی1312 ه.ق) در شهر اراك دیده به جهان گشود.(16)
وی بعد از یادگیری خواندن و نوشتن، در نوجوانی وارد حوزه علمیه اراك گردید و در كلاس درس سیّد جعفر شیثی حاضر شد و مقدّمات علوم اسلامی را آموخت. درس های سطح را نزد آیت الله سیّدمحمّدتقی خوانساری فرا گرفت. او همزمان با تحصیل دوره سطح در حلقه درس شیخ محمدباقر اراكی معروف به سلطان آبادی حضور یافت و شرح منظومه ملاّ هادی سبزواری را نزد ایشان تلمّذ كرد(17) همچینن ایشان، مدّتی را در اراك نزد آیت الله سیّد نورالدین اراكی به تحصیل پرداخت.(18)
در سفر دوم آیت الله حائری به اراك، آیت الله اراكی با اشتیاق فراوان در حلقه درس وی شركت كردند. از همان اوّل به خاطر نبوغ و كوشش زیادی كه در درس داشتند، مورد توجّه و عنایت آیت الله حائری قرار گرفتند. حاج شیخ به دست خود بر سر ایشان عمّامه گذاشته و یكی از بستگان خویش را به ایشان تزویج كردند. آیت الله حائری علاقه و محبت بسیاری به این بزرگوار داشتند.(19)
آیت الله اراكی در مدّت بیش از سی سال، مباحث نكاح، مكاسب محرّمه، بیع، خیارات (دو دوره)، طهارت و حج در فقه و 3 دوره كامل اصول را تدریس نمودند. محل تدریس معظّمٌ له مدرس زیر كتابخانه فیضیه بود و صبح ها خارج فقه و عصرها خارج اصول تدریس می كردند.(20)
معظم له علاوه بر تربیت صدها عالم و دانشمند بزرگ اسلامی از امور تألیف نیز غفلت نكرده اند. فهرست تألیفات ایشان به شرح ذیل می باشد: 1- تقریرات درس آیت الله شیخ محمد سلطان العلماءاراكی 2- تقریرات بحث فقه آیت الله حائری 3- تقریرات درس اصول آیت الله حائری 4- تقریر بحث فقه آیت الله خوانساری 5- حاشیه بر عروةالوثقی 6 - شرح مفصّل عروة (باب طهارت) 7- توضیح المسائل 8 - مناسك حج9- رساله استفتائات 10- مقدّمه بر تفسیر القرآن و العقل آیت الله سیّد نورالدّین اراكی 11- كتاب النكاح و الطلاق 12- حاشیه بر درر الاصول آیت الله حائری.(21)
اقامه نماز جمعه
آیت الله اراكی، قبل از انقلاب نمازجمعه را در قم اقامه می كرد. ایشان همانند یك جلسه درس، برای نماز جمعه و خطبه های آن مطالعه می كردند. امامت ایشان بر نماز جمعه تا بعد از انقلاب كه امام خمینی به قم آمدند، ادامه داشت و روزی آیت الله اراكی از امام خمینی خواست كه ایشان اقامه جمعه كنند ولی امام به ایشان فرمود: شما نماز جمعه را باید اقامه كنید. لذا مدّتی نماز جمعه را با شكوه تمام اقامه كردند.(22)
از آن جا كه نماز جمعه از جایگاه مهمّی برخوردار می باشد و در آن هم مسائل مذهبی و دینی مطرح می شود و هم به مسائل و مشكلات سیاسی - اجتماعی پرداخته می شود، لذا آثار و بركات فوق العاده ای در اتّحاد و یكپارچگی و روشنگری امّت اسلامی برجای می گذارد.
اقامه نماز جماعت
آیت الله اراكی سالهای متمادی (قریب به 35 سال) در محراب نماز جماعت، مقتدای مؤمنان و شیفتگان حضرت حق بود. ابتدا در كنار مرقد آیت الله حائری (حرم حضرت معصومه علیها السلام) به اقامه نماز جماعت می پرداختند و پس از آن در بقعه شاه عباسی (مسجد امام خمینی واقع در حرم حضرت معصومه علیها السلام) نماز ظهر و عصر اقامه می نمودند و نماز مغرب و عشاء را در فیضیه برگزار می فرمودند.(23)
مواضع سیاسی آیت الله اراكی
ایشان به علمای مجاهد عشق می ورزیدند و احترام زیادی برای آنها قائل بودند و تجلیلشان از حضرات آیات سیّد نورالدّین اراكی و سیّد محمّدتقی خوانساری بر همین اساس بود. معظّم له بارها به اتّفاق آیت الله خوانساری، پیشنهاد قیام و مبارزه علیه طاغوت را با آیت الله بروجردی در میان گذارده بودند و همچنین نسبت به فدائیان اسلام به رهبری شهید نوّاب صفوی، نظر مساعد داشتند زیرا آیت الله خوانساری نیز از آن ها حمایت می كردند.
این فقیه روشن ضمیر، از ابتدای نهضت امام خمینی در 1341 ه.ش همواره از ایشان حمایت می كردند و این پشتیبانی و حمایت تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران ادامه داشت و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز، همیشه از نظام اسلامی پشتیبانی و حمایت می كردند.(24)
تأیید و تقویت رهبری، بعد از ارتحال امام
در موقعیت حسّاس پس از رحلت امام خمینی، ایشان با هوشیاری كامل و با تمام وجود به دفاع از نظام اسلامی پرداختند و در ضمنِپیامی، رهبری آیت الله خامنه ای را تأیید و پشتیبانی خود را از معظم له اعلام كردند.(25)
بدیهی است كه پشتیبانی و حمایت شخصیّتی چون آیت الله اراكی از رهبر انقلاب، نقش به سزایی در خنثی كردن توطئه های دشمنان دیرین اسلام و انقلاب ایفاء كرد و موجب امیدواری دوستان انقلاب و یأس و ناامیدی دشمان انقلاب گشت. این فقیه فرزانه و زمان شناس كه خود را وقف اسلام كرده بود، به خوبی می دانست كه در آن برهه از تاریخ، انقلاب احتیاج به حمایت و پشتیبانی بیشتری دارد، لذا با احساس تكلیف، قدم پیش نهاد و رسالت تاریخی خود را به خوبی ایفاء نمود و نام خود را در تاریخ انقلاب برای همیشه جاودانه ساخت.
مرجعیت آیت الله اراكی
پس از وفات امام خمینی، مقلّدان ایشان به آیت الله اراكی مراجعه كردند و پیرامون باقی ماندن بر تقلید امام، كسب تكلیف نمودند.چون فتوای آیت الله اراكی جواز بقاء بر تقلید میّت بود، لذا مقلّدانامام، توانستند با رجوع به ایشان، در تقلید امام باقی بمانند. مقاممعظّم رهبری نیز پس از فوت آیت الله گلپایگانی، پیام تسلیتیخطاب به ایشان صادر نمودند و بدین وسیله مردم را متوجّه آیت الله اراكی كردند.(26)
قبول مرجعیّت توسط آیت الله اراكی در اواخر عمر نشان گر این واقعیت بود كه ایشان در این برهه از زمان، خود را مكلّف به قبول مرجعیّت دانستند و لذا با قبول مرجعیّت، دین خود را نسبت به اسلام و مسلمین اداء كردند و پشتیبانی ایشان به عنوان یك مرجع بزرگ از نظام و رهبری بسیار حائز اهمیت بود.
ارتحال آیت الله اراكی
سرانجام این فقیه عالیقدر جهان تشیّع، روز سه شنبه 25 جمادی الثانی 1415 ه.ق مطابق با نهم آذر 1373 ه.ش در یكی از بیمارستانهای تهران رحلت كرد و جهان تشیّع را به سوگ نشاند. پیكر پاك آن عبدخدا و مطیع اهل بیت علیهم السلام پس از تشییع بسیار با شكوه در تهران به قم منتقل شد و در قم نیز پس از تشییع باشكوه و اقامه نماز میّت به وسیله آیت الله بهجت، در مسجد بالا سر حضرت معصومه علیها السلام در جوار استادش آیت الله حائری به خاك سپرده شد.(27)
آیت الله اراكی، آخرین مرجع تقلید از شاگردان آیت الله حائری بود كه نام و یاد او تداعی گر نام و یاد استادش حاج شیخ می باشد. ایشان بیش از 20 سال از محضر آیت الله حائری استفاده كرده بودند و حاج شیخ بیشترین نقش را در تربیت وی داشت و علی القاعده معظّم له باید بیشتر، از حاج شیخ متأثّر باشد كه یقیناً همینگونه است و اهمیت دادن ایشان به كارهای فرهنگی و جدّیت ایشان در امر تدریس، تألیف، پرورش شاگرد و ایستادگی در مقابل ناملایمات زمانه، همه حاكی از این امر است كه او نیز مثل حاج شیخ، محكم و استوار بود و ارزش امور فرهنگی را به خوبی می دانست.
از طرف دیگر آیت الله اراكی همیشه از علمای مجاهد، پشتیبانی و حمایت می كردند و حمایت او از نهضت امام نیز در همین راستا صورت گرفت؛ حمایت و پشتیبانی ایشان از رهبری آیت الله خامنه ای هم بر این مبنا بود كه ایشان را مجاهد فی سبیل الله می دانستو نیز او دوران سیاه رضاخان و بعد پسرش محمدرضا را دیده بود و خود شاهد بود كه رضاخان چقدر بر حوزه علمیه قم و روحانیّت سخت می گیرد، لذا قدر حكومت اسلامی را بیشتر درك می كرد و به اهمیت و ارزش این حكومت واقف بود. بنابراین خود را مكلّف به حمایت و پشتیبانی از امام خمینی و سپس آیت الله خامنه ای می دانست و تا آخر عمر پر بركتش در این راه، قدم برداشت.
1) ابوالفضل شكوري، «پيشين»، ص 154.
2) سعيد عباسي زاده، پيشين، صص 84 تا 89.
3) عقيقي بخشايشي، يكصدسال مبارزه روحانيت مترقّي از ميرزاي شيرازي تا امام خميني، ج سوم، چاپ اوّل، قم، دفتر نشر نويد اسلام، 1359 ص 58.
4) همان، ص 66.
5) عبدالرحيم عقيقي بخشايشي، فقهاي نامدار شيعه، چاپ سوم، قم، دفتر نشر نويد اسلام، 1376، صص 613و 614.
6) سيّد عليرضا ريحان يزدي، آينه دانشوران، (باهتمام ناصر باقري بيدهندي)، چاپ سوم، (با تعليقات و اضافات)، قم، انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشي نجفي، 1372، ص 88، (پاورقي).
7) عبدالرحيم عقيقي بخشايشي، فقهاي نامدار شيعه، پيشين، صص 614 و 615.
8) گلشن ابرار، ج دوم، پيشين، صص 946 و 947.
9) ناصرالدين انصاري قمي، آيت الله گلپايگاني، فروغ فقاهت، چاپ اوّل، قم، مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، 1373، صص 102 -110.
10) همان، ص 63.
11) همان ص 66.
12) همان،ص 63.
13) گلشن ابرار، ج دوم، پيشين، ص 948.
14) ناصرالدين انصاري قمي، پيشين، صص 85-87.
15) عبدالرحيم عقيقي بخشايشي، فقهاي نامدار شيعه، پيشين، صص 646و 647.
16) علي صدرايي خويي با همكاري ابوالفضل حافظيان، آيت الله اراكي (يك قرن وارستگي)، چاپ اوّل، قم،مركز چاپ و نشرسازمان تبليغات اسلامي،1374، ص 38.
17) مريم آقا شيخ محمد، سعيد نوري نشاط، گلزار مشاهير، زندگينامه در گذشتگان مشاهير ايران (1358 - 1376)، چاپ اول، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگي ايران باهمكاري نشر برگ زيتون، 1377، ص 8.
18) گلشن ابرار، ج دوم، پيشين، صص 951 و 952.
19) روزنامه رسالت، ش 2578، پنج شنبه، ده آذر 1373، ص 4.
20) علي صدرايي خويي با همكاري ابوالفضل حافظيان، پيشين، ص 43.
21) مريم آقا شيخ محمد، سعيد نوري نشاط، پيشين، ص 9.
22) گلشن ابرار، ج دوم، پيشين، ص 954.
23) عبدالرحيم عقيقي بخشايشي، فقهاي نامدار شيعه، پيشين، ص 666.
24) گلشن ابرار، ج دوم، پيشين، ص 954.
25) عبدالرحيم عقيقي بخشايشي، فقهاي نامدار شيعه، پيشين، صص 668و 669.
26) علي صدرايي خويي با همكاري ابوالفضل حافظيان، پيشين، صص 93 و 94.
27) سيّد نعمت الله حسيني، مردان علم در ميدان عمل، ج 6، چاپ اوّل، قم، ناشر (مؤلف)، 1375، صص 357 تا 361.